Kwestie dotyczące przymusowego leczenia osób uzależnionych od narkotyków zostały uregulowane w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Zgodnie z treścią art. 26 ustawy, leczenie osoby uzależnionej prowadzi zakład opieki zdrowotnej lub lekarz wykonujący praktykę lekarską, w tym w ramach grupowej praktyki lekarskiej. Za rzeczone świadczenia nie jest pobierana opłata.
Zasadą jest, iż podjęcie leczenia, rehabilitacji lub reintegracji osób uzależnionych jest dobrowolne, jeżeli przepisy ustawy nie stanowią inaczej. W tym kontekście wyraźnie zaznacza się problem, czy powinno ono mieć charakter dobrowolny, czy też przymusowy. Zwolennicy przymusowego leczenia odwykowego twierdzą, że sam fakt zastosowania przymusu nie stanowi przeszkody do wyrobienia u osoby uzależnionej krytycznej postawy i pozytywnej motywacji do leczenia, pod warunkiem zastosowania odpowiednich zabiegów terapeutycznych; zakładają oni, że w znacznej większości przypadków narkomani nie mają motywacji do leczenia, tak więc względy pragmatyczne wymagają zmuszenia pacjenta do leczenia, aby stworzyć mu możliwość poddania się działaniu psychoterapeutycznemu i zmiany postawy z negatywnej na pozytywną. Z kolei zwolennicy dobrowolności terapii twierdzą, że obserwowana w warunkach leczenia przymusowego „zmiana motywacji” polega tylko na zmianie pozornej i nie może przynieść trwałego, pozytywnego efektu leczniczego.
Bez względu na spory doktrynalne, zasada dobrowolności podjęcia leczenia na gruncie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii jest ograniczana jedynie w dwóch przypadkach:
- osób niepełnoletnich (art. 30 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii);
- sprawców przestępstw, które pozostają w związku z używaniem środków odurzających lub psychotropowych (art. 71 ust. 1 i 2 Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii).
Stosownie do treści art. 30 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, sąd rodzinny może skierować niepełnoletnią osobę uzależnioną na przymusowe leczenie i rehabilitację na wniosek przedstawiciela ustawowego, krewnych w linii prostej, rodzeństwa lub faktycznego opiekuna albo z urzędu. Czas przymusowego leczenia i rehabilitacji nie jest określany z góry, przy czym nie może on być dłuższy niż dwa lata. W przypadku osiągnięcia przez osobę uzależnioną pełnoletności przed ukończeniem leczenia i rehabilitacji, sąd rodzinny może je przedłużyć na czas niezbędny do osiągnięcia celu leczenia i rehabilitacji, jednakże łącznie nie dłużej niż do dwóch lat.
Postępowanie w sprawie skierowania niepełnoletniej osoby uzależnionej na przymusowe leczenie i rehabilitację toczy się według przepisów ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.). Należy podkreślić, iż wymieniona ustawa przewiduje w art. 12 odrębną podstawę orzekania o przymusowym leczeniu nieletniego, który nałogowo używa środków odurzających. W razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. W sytuacji, w której zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub w młodzieżowym ośrodku socjoterapii, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki − w domu pomocy społecznej. Zasadniczym celem środków określonych w art. 12 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich jest leczenie bądź wychowanie nieletniego. Umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym (środki lecznicze) stanowi jednak w gruncie rzeczy izolację, która w przypadku nieletniego uzależnionego jest koniecznym elementem do osiągnięcia celu leczenia, a następnie rehabilitacji14). Wykonywanie tego środka kończy się z upływem 18 lat, co rodzi pytanie, czy stosowanie tych środków jest nadal możliwe, jeśli nie stwierdzono poprawy zdrowia sprawcy15). Zgodnie z przepisami ustawy, ukończenie 18 lat stanowi bezwzględną granicę stosowania środków leczniczo-wychowawczych, tak więc jedynym rozwiązaniem mogłoby tu być ewentualne wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie oraz ustanowienie odpowiedniej opieki nad ubezwłasnowolnionym i umieszczenie go na zasadach ogólnych w innym zakładzie leczniczym.
Do środków, które mogą znaleźć zastosowanie wobec nieletnich uzależnionych, należy zaliczyć również możliwość zobowiązania przez sąd rodzinny do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia (art. 6 pkt 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich). Ponadto sąd rodzinny może zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym.
Orzeczenie w przedmiocie przymusowego leczenia nieletnich narkomanów w świetle uregulowań prawnych, zawartych zarówno w ustawie z 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (art. 30), jak i ustawie z 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich wymaga wyjaśnienia kwestii wyboru rodzaju postępowania, tj. przepisy ustawy z 1982 r. przewidują formalne rozdzielenie trybów postępowania na: tryb opiekuńczo-wychowawczy (postępowanie cywilne) i tryb poprawczy (postępowanie quasi-karne) oraz wydzielenie, niejako na wzór postępowania przygotowawczego w procedurze karnej, postępowania wyjaśniającego. Decyzja o wyborze jednego z wymienionych trybów zapada w postępowaniu wyjaśniającym, w trakcie którego zbiera się dane o osobie nieletniego, jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych oraz gromadzi się i utrwala dowody. Jeżeli na podstawie zebranych materiałów sędzia rodzinny uzna, że ze względu na okoliczności i charakter sprawy oraz osobowość nieletniego celowe jest zastosowanie środków wychowawczych lub leczniczych, wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym. W sytuacji, w której sędzia rodzinny uzna, że zachodzą warunki do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, wówczas wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym. Orzeczenie o przymusowym leczeniu nieletniego, który jest osobą uzależnioną, może nastąpić w obydwu trybach, jednak zasadą jest, iż postępowanie w tych sprawach toczy się w trybie opiekuńczo-wychowawczym.
Postanowienie w przedmiocie zastosowania środka wychowawczego doręcza się stronom wraz z pouczeniem o trybie i terminie odwołania, o ile nie były one obecne na posiedzeniu, na którym zostało ono ogłoszone.
Leczenie, rehabilitacja i reintegracja nieletniego, który znajduje się w zakładzie poprawczym, jest prowadzona w oddzielnych zakładach poprawczych resocjalizacyjno-terapeutycznych. Zgodnie z treścią § 1 ust. 3 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 maja 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu postępowania leczniczego, rehabilitacyjnego i reintegracyjnego w stosunku do osób uzależnionych umieszczonych w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich (Dz. U. 07.93.627), leczenie, rehabilitację i reintegrację osób uzależnionych w zakładach resocjalizacyjno-terapeutycznych prowadzi się metodami i środkami ogólnie stosowanymi w tego rodzaju postępowaniu19), a w szczególności poprzez: poradnictwo i konsultacje, zajęcia edukacyjne, terapię grupową i indywidualną oraz współpracę z rodzinami. Jeżeli dojdzie do stwierdzenia używania środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych u osoby umieszczonej w zakładzie poprawczych lub w schronisku dla nieletnich, wówczas wykonuje się szczegółowe badania lekarskie i psychologiczne w celu stwierdzenia uzależnienia od tych środków i jego stopnia oraz potrzeby leczenia w zakładzie opieki zdrowotnej lub skierowania albo przeniesienia do zakładu resocjalizacyjno-terapeutycznego20). W przypadku potrzeby natychmiastowego leczenia odtruwającego osoby uzależnionej, lekarz, dyrektor zakładu poprawczego lub dyrektor schroniska dla nieletnich powinien niezwłocznie skierować taką osobę do zakładu opieki zdrowotnej i zawiadomić sąd rodzinny, w którego dyspozycji pozostaje osoba uzależniona.
W zakładach poprawczych i w schroniskach dla nieletnich prowadzi się profilaktykę uzależnień od środków odurzających, substancji psychotropowych i środków zastępczych oraz działania zmierzające do zmotywowania osób uzależnionych do podjęcia leczenia. Wobec osób uzależnionych, które pomyślnie zakończyły proces leczenia, organizuje się formy pomocy w utrzymywaniu abstynencji.
Nadzór nad wykonywaniem orzeczeń o skierowaniu nieletniego do ośrodka kuratorskiego, o umieszczeniu w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii, domu pomocy społecznej, publicznym zakładzie opieki zdrowotnej, schronisku dla nieletnich i zakładzie poprawczym, jak również decyzji o umieszczeniu w policyjnej izbie dziecka sprawuje sędzia rodzinny. Nadzór, o którym mowa, obejmuje w szczególności legalność umieszczenia nieletniego oraz prawidłowość wykonywania orzeczenia, zwłaszcza w zakresie stosowanych metod i środków oddziaływania, warunków, w jakich przebywają nieletni, jak również przestrzegania ich praw i obowiązków. W celu rzeczywistej możliwość sprawowania przedmiotowego nadzoru sędzia rodzinny został wyposażony w prawo wstępu w każdym czasie na teren nadzorowanej jednostki oraz do pomieszczeń, w których przebywają nieletni, a także przeglądania dokumentów i żądania wyjaśnień od administracji odpowiednich zakładów, przeprowadzania na osobności rozmów z nieletnimi oraz badania ich próśb i skarg.
Kolejny przykład w zakresie przymusowego leczenia osób uzależnionych dotyczy skazania za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środka odurzającego lub substancji psychotropowej na karę pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono. Wówczas sąd zobowiązuje skazanego do poddania się leczeniu lub rehabilitacji w zakładzie opieki zdrowotnej i oddaje go pod dozór wyznaczonej osoby, instytucji lub stowarzyszenia. Długość pobytu w zakładzie opieki zdrowotnej nie jest określana z góry, nie może być jednak dłuższy niż dwa lata. Sąd podejmuje decyzję o zwolnieniu z zakładu na podstawie wyników leczenia lub rehabilitacji. Jeżeli skazany nie poddaje się leczeniu lub rehabilitacji albo dopuszcza się rażącego naruszenia regulaminu zakładu opieki zdrowotnej, zwolnienie może nastąpić także na wniosek zakładu prowadzącego leczenie. Sąd rozstrzyga po zakończeniu leczenia lub rehabilitacji, czy orzeczoną karę pozbawienia wolności należy wykonać. Ponadto prokurator może zawiesić postępowanie do czasu zakończenie leczenia, jeżeli osoba uzależniona lub używająca substancji psychoaktywnych szkodliwie, której zarzucono popełnienie przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, podda się leczeniu i rehabilitacji lub udziałowi w programie profilaktyczno-leczniczym prowadzonym przez zakład opieki zdrowotnej lub inny podmiot działający w ochronie zdrowia. Po podjęciu postępowania prokurator podejmuje decyzję w zakresie dalszego prowadzenia postępowania21) albo występuje do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania, mając na uwadze wyniki leczenia osoby uzależnionej. Warunkowe umorzenie można zastosować jednak jedynie do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. W przymusowym leczeniu narkomanów priorytet należy przyznać leczeniu otwartemu (tzw. środowiskowemu), a nie leczeniu zamkniętemu, o ile oczywiście stan uzależniania danej osoby na to pozwala22). Podstawowe zasady ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, jakimi są dobro nieletniego i interes społeczny, wymagają, aby sądy rodzinne należną uwagę poświęcały postępowaniu wykonawczemu, zwłaszcza w postępowaniu w sprawach o przymusowe leczenie narkomanów.
Warto w tym kontekście zauważyć, że leczenie osób uzależnionych zostało także uregulowane w Kodeksie karnym. Zgodnie z treścią art. 72 § 1 pkt 6 Kodeksu karnego, zawieszając wykonanie kary, sąd może zobowiązać skazanego do poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym. W ocenie Sądu Apelacyjnego w Lublinie „sąd penitencjarny procedując w oparciu o przepis art. 163 § 2 Kodeksu karnego wykonawczego (który ma zresztą w zakresie zdania drugiego praktycznie tożsamą treść, co § 2 art. 74 Kodeksu karnego), może nałożyć obowiązek określony w treści art. 72 § 1 pkt 6 Kodeksu karnego (ustanawiając taki obowiązek lub zmieniając nałożony obowiązek na ten z art. 72 § 1 pkt 6 Kodeksu karnego) tylko wtedy, gdy uzyska zgodę skazanego (art. 74 § 1 Kodeksu karnego w zw. z art. 163 § 2 Kodeksu karnego wykonawczego). W przypadku braku takiej zgody sąd penitencjarny winien takiego wniosku o nałożenie obowiązku nie uwzględnić, co może jednak stanowić podstawę do wszczęcia, z urzędu, postępowania w przedmiocie odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia”.
Przymusowe leczenie w trybie Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego
Zdarzają się sytuacje, w których uzależnienie może doprowadzić do choroby psychicznej lub jej podejrzenia i wówczas przymusowe leczenie następuje w trybie ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego.
Zgodnie z treścią art. 21 wymienionej ustawy osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu bez swojej zgody. Brak zgody może także towarzyszyć przyjęciu do szpitala psychiatrycznego. Dotyczy to przypadków, gdy zachowanie osoby chorej psychicznie sugeruje, że z powodu choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. Jeżeli zachodzą wątpliwości, czy dana osoba jest chora psychicznie, a istnieje podejrzenie, że z powodu zaburzeń psychicznych zagraża bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, wówczas także istnieje możliwość przyjęcia jej do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody w celu wyjaśnienia przedmiotowych wątpliwości. Pobyt w szpitalu nie może trwać dłużej jednak niż 10 dni.
Należy podkreślić, że bez zgody do szpitala psychiatrycznego może być również przyjęta osoba chora psychicznie, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, bądź, która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia.
Z uwagi na to, że o skuteczności leczenia decyduje przede wszystkim jego dobrowolność, stąd w wypadku zastosowania przymusowego leczenia jednym z pierwszych i podstawowych działań jest wyrobienie w uzależnionym określonej motywacji do leczenia. Stosowanie przepisów dotyczących przymusowego leczenia osób uzależnionych winno następować z uwzględnieniem konstytucyjnych gwarancji praw i wolności obywatelskich oraz odpowiednich norm prawa międzynarodowego, zaś ich interpretacja – z uwzględnieniem zasady, że wszelkie ograniczenia praw i wolności nie mogą naruszać ich istoty.
