Konsekwencje braku współdziałania z pracownikiem socjalnym

Obowiązek współdziałania świadczeniobiorców z jednostkami i pracownikami pomocy społecznej został wielokrotnie zaakcentowany w ustawie, niemniej przepisy dokładnie nie wskazują sposobu jego realizacji. Sprawy nie ułatwia też orzecznictwo sądów administracyjnych.

Pomoc społeczna jest instytucją, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości (art. 2 Ustawy o pomocy społecznej). W doktrynie wskazuje się, że w przepisie tym zawarta jest jedna z fundamentalnych zasad pomocy społecznej. Mowa tu o pomocniczości (subsydiarności).

Z zasady tej wynika nie tylko zachęta do działania, ale wręcz dezaprobata dla pasywności i nadopiekuńczości państwa. Pomoc ma charakter przejściowy i zakłada wykształcenie odpowiednich postaw u osób z niej korzystających. Taka rola pomocy społecznej stawia przede wszystkim na edukację jej beneficjentów. Powinna ona wzmocnić ich odpowiedzialność oraz uświadomić im prawo do samostanowienia o sobie. Istotne jest również przeciwdziałanie uzależnieniu od pomocy społecznej. Należy, przy współpracy beneficjenta, wykształcić u niego poczucie odpowiedzialności oraz wskazać mu możliwości samodzielnego radzenia sobie z problemami. 

Przyznana pomoc w szczególności nie może uzależniać beneficjentów, jej świadczenia nie mogą być traktowane jako względnie stałe źródło dochodu. Takie postawy świadczeniobiorców są sprzeczne z zasadą subsydiarności, która kładzie nacisk na samodzielność jednostki, jej aktywność, kreatywność i odpowiedzialność za własny los. Współdziałanie ze świadczeniobiorcą, jego aktywizacja i usamodzielnianie pozwalają przeciwdziałać przekształceniu się pomocy społecznej w system prostego rozdawnictwa świadczeń. Ich celem jest skuteczne wpływanie na świadczeniobiorców, tak by samodzielnie starali się oni pokonywać życiowe trudności, a pomoc społeczną traktowali jedynie jako przejściowe źródło wsparcia.

Obowiązek współdziałania świadczeniobiorców z jednostkami i pracownikami pomocy społecznej został wielokrotnie zaakcentowany w ustawie, niemniej przepisy dokładnie nie wskazują sposobu jego realizacji. W orzecznictwie sądów administracyjnych utrwalony jest jednak pogląd, że intencje ustawodawcy były inne niż potoczne rozumienie słów „brak współdziałania”, które na co dzień oznacza już bierność, pasywność, brak zaangażowania. Zwrot „brak współdziałania osoby lub rodziny” interpretowany łącznie z pozostałymi wymienionymi w przepisie przesłankami oznacza takie działanie, które jest nacechowane negatywnością, niechęcią, negacją, celowym utrudnianiem [wyrok WSA w Poznaniu z 17 kwietnia 2008 r., IV SA/Po 442/07]

Współdziałanie osoby korzystającej z pomocy społecznej z organem administracji udzielającym świadczenia może przybierać rozmaitą postać. W szczególności zainteresowany jest obowiązany podejmować wszelkie dostępne mu indywidualne środki zaradcze, aby:

- udzielone już mu świadczenie z pomocy społecznej było jak najlepiej wspomagane dodatkowymi środkami i przez to okazało się jak najbardziej skuteczne;

- nie nastąpił powrót do korzystania z pomocy społecznej z powodu ponowienia się zdarzeń, które już raz zostały objęte świadczeniem z pomocy społecznej. Szczegółowymi postaciami współdziałania osoby uprawnionej z organem pomocy społecznej są: umożliwianie prowadzenia postępowania wyjaśniającego (wywiad rodzinny, wywiad środowiskowy, wywiad alimentacyjny), realizacja obowiązku informacyjnego, wykonywanie zobowiązań wynikających ze stosunków rodzinnych (świadczenia alimentacyjne) i z zakresu zatrudnienia (praca, działalność zarobkowa).

Ocena, czy w danej sprawie doszło do braku współdziałania osoby z pracownikiem socjalnym w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, wymaga każdoczesnej indywidualizacji. Przepisy nie precyzują bowiem realizacji obowiązku współpracy, zatem kwestia oceny postawy wnioskodawcy pozostawiona jest w tym zakresie ocenie organów pomocowych. W orzecznictwie sądów administracyjnych prezentowane jest stanowisko, że przez współdziałanie osoby ubiegającej się o pomoc należy rozumieć gotowość do podjęcia współpracy z pracownikiem socjalnym oraz skorzystanie z uzasadnionych i rozsądnych propozycji pracownika socjalnego pomagających osobie przezwyciężyć trudne sytuacje życiowe, w jakich się znalazła. Wszystko w celu „wyjścia” wnioskodawcy z systemu pomocy społecznej i umożliwienia mu samodzielnego i odpowiedzialnego życia w społeczeństwie.

Egzekwowanie od podopiecznych pomocy społecznej obowiązku współdziałania z organem pomocowym jest istotne również z tego powodu, że pomoc ta nie może się sprowadzać do prostego rozdawnictwa świadczeń i tym samym wykształcania nieprawidłowych nawyków. W związku z tym uzasadnione jest stwierdzenie, że bierna bądź roszczeniowa postawa podmiotów objętych pomocą społeczną może spowodować odmowę przyznania świadczenia bądź wstrzymanie wypłaty świadczenia.

Powołana okoliczność braku współpracy powinna znajdować potwierdzenie w zgromadzonym w aktach sprawy materiale i powinna mieć rzeczywisty charakter, a uzasadnienie decyzji odmawiającej udzielenia pomocy społecznej z tego powodu powinno zawierać nie tylko wskazanie przyczyn uznania braku współpracy, ale także analizę i ocenę sytuacji wnioskującego w odniesieniu do braku współpracy i rodzaju wnioskowanej pomocy.

NSA uznał, że przez współdziałanie osoby ubiegającej się o pomoc (lub korzystającej z niej), należy rozumieć gotowość do podjęcia współpracy z pracownikiem socjalnym oraz skorzystanie z uzasadnionych i rozsądnych propozycji pracownika socjalnego, pomagających osobie lub rodzinie przezwyciężyć trudne sytuacje życiowe. Wyrażenie gotowości objęcia wyłącznie konkretnie wskazywanych stanowisk pracy nie może być utożsamiane z gotowością do pracy, a więc i realizacją obowiązku współdziałania w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, o której mowa w art. 4 Ustawy o pomocy społecznej. Tylko dokument lekarski stanowiący o niezdolności do pracy stanowiłby usprawiedliwioną podstawę odmowy wykonywania prac zaoferowanych osobie ubiegającej się o świadczenie z pomocy społecznej [wyrok NSA z dnia 29 maja 2008 r., I OSK 1834/07].

Sądy administracyjne oceniają problematykę współdziałania także przez pryzmat rodzinnego wywiadu środowiskowego. Utrudnianie i uniemożliwianie jego przeprowadzenia bądź nieudzielanie informacji są przejawem braku współdziałania. Jako inne tego typu przykłady sądy wymieniają:

- nieprzedstawienie dowodów poniesionych wydatków,

- odmowę podjęcia pracy z powodu zbyt niskiego wynagrodzenia lub pracy nieodpowiadającej wysokim kwalifikacjom osoby starającej się o pomoc,

- niewyrażenie zgody na konsultację psychologiczną,

- odmowę przyjęcia pomocy rzeczowej połączonej z żądaniem zamiany jej na świadczenie pieniężne,

- nieskorzystanie z oferty pracy mimo posiadanego zawodu i możliwości zatrudnienia,

permanentne korzystanie ze świadczeń przy jednoczesnym braku jakiejkolwiek pomocy ze strony osoby zainteresowanej w likwidowaniu własnych problemów materialnych.

Egzekwowanie od świadczeniobiorcy obowiązku współdziałania jest niezwykle ważne, w przeciwnym bowiem wypadku pomoc ograniczać się będzie do prostego rozdawnictwa świadczeń i braku eliminacji źródeł problemów społecznych. Powinność współdziałania wyznacza określone obowiązki dla świadczeniobiorcy. Niestety w praktyce, beneficjenci często wykazują bierną, a nawet roszczeniową postawę. Taka postawa może być powodem odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu pomocy jak również wstrzymania wypłaty świadczeń pieniężnych.

Takie skutki może spowodować:

- brak współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym lub asystentem rodziny, o którym mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej,

- odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywanie jego postanowień,

- nieuzasadniona odmowa podjęcia lub przerwanie szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, wykonywania prac interwencyjnych, robót publicznych, prac społecznie użytecznych,

- odmowa lub przerwanie udziału w działaniach w zakresie integracji społecznej realizowanych w ramach Programu Aktywizacja i Integracja, o których mowa w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,

- nieuzasadniona odmowa podjęcia zatrudnienia, innej pracy zarobkowej przez osobę bezrobotną,

- nieuzasadniona odmowa podjęcia leczenia odwykowego w zakładzie lecznictwa odwykowego przez osobę uzależnioną.

Wszystkie  te okoliczności mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.

Stosownie do treści art. 11 ust. 2 Ustawy o pomocy społecznej, brak współdziałania osoby z pracownikiem socjalnym w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, czy też odmowa zawarcia kontraktu socjalnego lub niedotrzymywanie jego postanowień, mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.

Odmawiając przyznania świadczenia lub ograniczając jego rozmiar, organ musi wziąć pod uwagę sytuację osób pozostających na utrzymaniu podmiotu starającego się o świadczenie lub korzystającego ze wsparcia. Nie oznacza to jednak, że organ stwierdzając trudną sytuacją członków rodziny świadczeniobiorcy, nie może odmówić czy ograniczyć pomocy. W takim przypadku, należałoby przede wszystkim rozważyć możliwość zamiany świadczenia, zwłaszcza zaś skierowania bezpośredniej pomocy do osób będących na utrzymaniu świadczeniobiorcy (np. zakup odzieży, pomocy szkolnych, wykupienie posiłków itp.).

Za brak współdziałania nie może być jednak uznana nieumiejętność beneficjenta

Nawet gdy brak współdziałania jest ewidentny, to za przyznaniem pomocy społecznej mogą przemawiać jej cele. „Brak możliwości przyznania pomocy musi być wykazany, nie może być to gołosłowny argument, mający uzasadniać niechęć udzielenia pomocy z uwagi na trudności występujące w relacjach z osobą jej potrzebującą. Możliwości to nie tylko środki finansowe, ale każda inna forma, która pomoże w przezwyciężeniu trudnej sytuacji i będzie zapobiegać ponownemu wystąpieniu trudnej sytuacji”. Należy pamiętać, że obowiązek współdziałania musi być interpretowany z uwzględnieniem zasad i celów pomocy społecznej, z dostosowaniem do konkretnej sytuacji i osoby. Stąd też z dużą ostrożnością należy oceniać brak efektywnej współpracy z niektórymi świadczeniobiorcami, zwłaszcza osobami uzależnionymi czy niepełnosprawnymi intelektualnie.

Współdziałanie to też obowiązek pracownika socjalnego!

Na zakończenie warto podkreślić, że obowiązek współdziałania dotyczy nie tylko świadczeniobiorcy, ale również pracownika socjalnego. Jednakże bierna postawa tego ostatniego nie może być powodem odmówienia pomocy, zaś osobie zainteresowanej służy jedynie skarga na jego zachowanie do dyrektora jednostki organizacyjnej pomocy społecznej (ewentualnie skarga na dyrektora do organu samorządu terytorialnego). Należy podkreślić, że brak współdziałania rodzący dla świadczeniobiorcy negatywne skutki, powinien dotyczyć jego trudnej sytuacji życiowej, a nie trudności ustalenia faktów przez pracownika jednostki organizacyjnej pomocy społecznej.

Pracownik socjalny powinien opracować pisemny plan współdziałania, który może przyjąć formę kontraktu socjalnego. Pisemna forma pozwala m.in. ustalić, czy zobowiązania są prawidłowo realizowane. Aktywności obu stron wymaga już samo opracowanie planu współdziałania, niestety przy jego realizacji świadczeniobiorcy często kwestionują swoje wcześniejsze zobowiązania.

 

Źródło: pomocspoleczna24.pl